divaneh

به تازگی با شنیدن فرمایشات خانم منشی زاده که قطره ای ازدریای دانشش را نصیب ملت بی خبر کرده و آنها را از ساعات مبارک و نا میمون تخم ریزی مطلع نمود، به این صرافت افتادم که اگر کلثوم ننه و بی بی شاه زینب و خاله جان آقا و دده بزم آرا و باجی یاسمن در ایران کنونی زندگی می کردند، هر کدام برای خویش برنامه های تلویزیونی و رادیوئی و آثار متعدده داشتند و چراغ راه بانوان مملکت گشته و آنها را از خوب و بد آگاه می نمودند. خدمت آن دسته از خوانندگان که با این گنجینه های خرد آشنایی ندارند باید عرض کنم که این پنج تن علما و فضلای کتاب معروف کلثوم ننه تاَلیف آقا جمال خوانساری می باشند که در آداب و اقوال زنان نوشته شده و یکی از آثار شیرین طنز فارسی است.

سالها پیش نسخه ای از این کتاب را که به همراه طرحهای بیژن اسدی پور چاپ شده بود خریداری نمودم و تا حال بارها آن را خوانده و نویسنده خوش طبعش را تحسین کرده و دعا گفته ام. طرح بالا که جلوه ای به این بلاگ بخشیده از همان کتاب گرفته شده است.

منظور از این مختصر نه ریشخندی بر بحرالعلوم بچه سازی که بل معرفی این کتاب کوچک و ارزشمند است. کلثوم ننه آمیزه ای است از اعتقادات و عادات زنان و شوخ طبعی های نویسندۀ آن که به سبک رساله های فقهی نوشته شده و خواننده با فراست به تندی در می یابد که این پنج تن شباهت بسیار زیادی با علمای فقهی دارند و به همان اندازه خرافا ت و مسخره در آنها وجود دارد که در آن دیگری. باقی این بلاگ از کتاب مذکور نقل شده است.

 .................

نگاه صادق هدایت به کلثوم ننه

تنها کتابی که می شود گفت راجع به آداب و رسوم عوام نوشته شده همان کتاب معروف کلثوم ننه تاَلیف آقا جمال خوانساری است که به زبانهای خارجه هم ترجمه شده و فارسی آن در دسترس همه می باشد. اگر چه بعضی از مطالب آن اغراق آمیز به نظر می آید زیرا نباید فراموش کرد که بیشتر این عادات و خرافات امروزه منسوخ شده .....

جای تعجب است که تا کنون آداب، رسوم و اعتقادات عوام ایران جداگانه جمع آوری نشده بود به استثنای مختصری در کلثوم ننه و آنچه در کتابها دیده می شود عبارت از بعضی خرافات است که مسافران اروپائی دروغ یا راست در کتابهای خودشان ظبط کرده اند.

به نقل از کتاب نیرنگستان

مراسمی که وحی شیطان است

کلثوم ننه کتابی است به فارسی در هزل و موضوع آن مقابلۀ اختلافات فقهاست و از جمله از رسوم و آداب اوباش و زنان بحث می کند. موَلف فرض کرده است که این مراسم و آداب وحی شیطان است. بعید نیست این کتاب هزل، که تاَلیف آن را به آقا حسین خوانساری نسبت می دهند، از لطایف طبع پسرش آقا جمال الدین باشد. آقا حسین از دانشمندان علوم دینی و ادبی بود و از جملۀ شاگردانش میرداماد است.

به نقل از فرهنگ معین ، جلد 6

و اینک چند قطعه از این کتاب مستطاب

................

هذا کتاب عقاید النساء من تالیفات آقا جمال خوانساری رحمه الله

بسم الله الرحمن الرحیم

بر آینۀ ضمیر برادران ایمانی پوشیده نماند که این مختصری است در بیان اقوال و افعال و واجبات و مندوبات زنان و محرمات و مکروهات و مباحات ایشان، و این مشتمل است بر مقدمه و شانزده باب و خاتمه و مسمی به عقاید النساء.

اما مقدمه و اسامی علماء و فضلاء و فقها و فضیلت آنها- بدانکه افضل علمای زنان پنج نفرند: اول بی بی شاه زینب، دوم کلثوم ننه، سوم خاله جان آقا، چهارم باجی یاسمن، پنجم دده بزم آرا. و آنچه از اقوال آنها بدست بیاید، نهایت وثوق دارد و محل اعتماد است، و بغیر از این پنج نفر علمای بسیاری نیز هستند که ذکر آنها موجب طول کلام می شود. بدانکه هر زنی که سنی داشته باشد و پیری و خرافت او را دریافته باشد، دیگران به افعال او وثوق تمام دارند و هر زنی که خلاف فرمودۀ ایشان کند آثم و گناهکار باشد. ......

باب اول – در بیان وضو و غسل و تیمم

بدان که اجماع فتوای زنان است که وضو و غسل واجب است مگر در چند موضع: وقتی که دست را حنا و نگار بسته باشند یا ابرو گذاشته باشند یا زرک بر ابرو چسبانیده باشند، در این صورت ترک وضو و غسل واجب می شود و اکثر علماء مذکور نگار را تا سه روز ساقط می دانند و می گویند بی بی شاه زینب تا پنج روز یا شش روز وضو را ساقط می داند، و همچنان قبل از بستن نگار هفت روز وضو بسازند، حرام است و بعضی هم مکروه دانسته اند. ....

باب دوم – در بیان اوقاتی که نماز ساقط و ترک آن واجب است

اول در شبهای عروسی. دوم در حضور ساز زن و نقاره چی. سوم وقتی که زن خویشان خود را در حمام ببیند لازم است که ترک نماز کند و حالات شوهر را به خویشان گوید. چهارم روزی که به موعظه شنیدن رفته باشد. پنجم روزی که جامۀ نو پوشیده باشد و ترسد که خرد و ضایع شود، در این صورت خاله جان آقا ترددی دارد و گفته که ترک نماز مستحب است نه واجب و این قول خالی از قوه نیست. ....

باب سوم – در بیان روزه

...... سوم ایضاَ روزۀ مرتضی علی است، و آداب آن این است که از هفت خانه آب چاه بیاورد و با آن آب افطار کند و دو رکعت نماز نیز بگذارد. و بی بی شاه زینب گفته که باید از وجه گدایی یک شمع و یک کوزه بگیرد، و کلثوم ننه شمع را مستحب می داند و این مسئله در وجوب و استحباب اختلافی دارد، و خاله جان آقا گفته که این روزه را دختر نذر کند و بگیرد که به شوهر برود.، و بر سر او زن دیگر – که به اصطلاح هوو گویند – نکند و حاجت او بر آورده شود. و بی بی شاه زینب و دده بزم آرا و کلثوم ننه گفته اند که از جهت گشادن بخت دختران و زود به شوهر رفتن ایشان به منار مشهور کون برنجی رفته بگویند.

ای منار کون برنجی
حرفیت می زنم ز من نرنجی

میون من دسته می خواد
مرد کمر بسته می خواد

بعضی بر آنند که باید گردکانی را روی پله گذارد و با مقعد خود بشکند و کلثوم ننه می گوید که باید با طرف راست مقعد بشکند . ایضاَ کلثوم ننه گفته اگر دختر سرین پر گوشت داشته باشد و نتواند گردکان را بشکند، باید تخته بر روی گردکان گذارد و مقعد خود را بر تخته زند که به استعانت تخته گردکان را بشکند و این خالی از قوه نیست.

باب پنجم – در بیان احکام شب زفاف

....... و نیز واجب است که عروس را به مجلس در آورند و دایره زنند و رقص کنند و همان ابیات را بخوانند، و اگر در شب مقاربت واقع شده باشد و عروس باکره باشد، خونی که از بکارت او آمده، که زنان آن را در عرف نشان گویند، به سینی گذارند و به نظر حاضرین رسانند تا عروس و منسوبانش سرخ رو شوند و الا از لتۀ حیض کمنر شوند. و خاله جان آقا گفته بهتر آن است که آن سینی از نقره باشد و کلثوم ننه گفته که اگر مقدور باشد از طلا بهتر است، و دیگر واجب است که در آن روز هل و گلاب به عروس دهند که اول پسر زاید و این قول قوتی دارد.

باب هشتم – در بیان سازها و افعال آنها

بدان که دایره زدن صواب عظیم دارد خصوصاَ چهل حلقه، و هر چه وسیع تر باشد صوابش بیشتر است. و هیچ یک از علماء اختلاف نکرده اند و واجب است که در هر خانه دایره بوده باشد و اگر نباشد، کلثوم ننه گفته در عوض در و پنجره و کرسی و سینی می توان زد و اگر هیچیک از اینها یافت نشود هر دو دست را بر هم زنند و این خالی از قوه نیست.

بدان که سیزدهم صفر و چهارشنبه آخر صفر که در اصطلاح چهارشنبه سوری گویند واجب است زدن سازها، چون در این دو روز بلای بسایر از آسمان نازل می شود و به سبب زدن سازها رفع بلا می شود. .....

باب چهاردهم – در بیان آمدن مهمان به خانه و بیرون رفتن و متعلقات آن

...... و در وقت چیز خوردن مهمان هر چند که سیر شده باشد، بر میزبان واجب است که لقمه های بزرگ گرفته و به یاد هر یک از خویشان او که به خانه مانده اند و حاضر نیستند بدهد، و ایشان را در سر سفره یاد کند که جای فلان خالی است.

و بر مهمان واجب است که در وقت چیز خوردن به یک دفعه چیز نخورد بلکه قدری بخورد و تامل نماید و میزبان او را قسم دهد به جان شوهر و فرزندان که چیز بخور و او مضایقه نماید و کم کم خورد. ...

باب شانزدهم – در بیان چیزهایی که بعد از خواهر خواندگی برای یکدیگر فرستند

و ذکر همۀ آنها باعث طول کلام می شود، آن چه را علمای خمسه در آن اختلاف نداشته اند ما ذکر می کنیم و آنها از این قراراست:

هل درست، یعنی حلم دارم

هل باز، یعنی هلاکم

میخک، یعنی کبابم

نبات، یعنی در چشم من شیرینی

صندل، یعنی همه وقت می بویمت

شیشه، یعنی دل من از دست تو نازک شده است.

زغال، یعنی دشمن رو سیاه شود

کاغذ سرخ، کلثوم ننه گفته:

برایت می نویسم نامه ای از بس که خون گریم

تو گویی کاغذ مکتوب من رنگ حنا دارد

کاغذ زرد نیز گفته اند: این زردی رنگ از فراق تو شده.

.............................

به نقل از کتاب کلثوم ننه ، با طرحهای بیژن اسدی پور، چاپ اول انتشارات مروارید 2535