همنشین بهار

 در ویدیو ــ مقاله استوانهٔ کورش Cyrus Cylinder «مانترا»ی خیال‌ انگیز

اشاره نمودم ضبط «کورش» دقیق‌تر از «کوروش» است. آیا فرقی می‌کند کورش بنویسم با کوروش؟ بله.

اگر بخواهیم به «سنّت خط و زبان فارسی» پایبند باشیم، می‌بایست واژه ها را دقیق به کار ببریم.

با این یادآوری که ــ نوشتن درباره کورش از جمله به خاطر فقدان منابع دقیق، و اینکه در مورد او، خوب را خوبتر یا بد را بدتر می‌بینیم، کار آسانی نیست ــ در این یاداشت کوتاه چند نکته در مورد نام وی می‌نویسم.

.....................................

کورش در قدیمی‌ترین متون فارسی و عربی

اگر بخواهیم به «سنّت خط و زبان فارسی» پایبند باشیم، می‌بایست ضبط «کورش» را به کار ببریم. چرا؟ چون خط به عنوان پدیده‌ای ایستا به نوعی نظم‌دهنده‌ زبان به عنوان پدیده‌ای پویا است و از آنجا که کاربرد خط به نگارش درآوردنِ زبان است، می‌باید نام و واژه‌ای را ثبت و ضبط کند که اهل زبان، به کار برده‌اند.

در قدیمی‌ترین متون فارسی و عربی ‌از «کورش» استفاده شده و جز نقل قولی از «حمزه اصفهانی در کتاب منسوب به وی (سنی ملوک الارض و الانبیاء = تاریخ‌ کبار الامم )، نشانی از ضبط «کوروش» در متون کهن نیست.

ابوالفرج بن عبری در کتاب مختصر الدول و ابوریحان بیرونی در آثار الباقیه، نام مؤسس پادشاهی هخامنشی را «کورُش» نوشته‌اند.

ابوالحسن علی بن حسین مسعودی در «مروج الذهب و معادن الجوهر»، «کورُس» و طبری در تاریخ الرسل و الملوک (و ابن اثیر در تاریخ کامل) «کِی‌رُش» نوشته‌اند.

...

«وهب بن منبه» (۱۱۰ ق) در تفسیر آیه ای از قران، به بُخت النصر اشاره می‌کند و می‌گوید: «ثم أخر به بختنصر….. من ملوک فارس یقال له کورش»

«سمعانی» شعری عربی را به نقل از یک شاعر ایرانی نقل کرده است:

«و بیت المقدس المعمور بیت // ورثناه عن المتقدمینا بناه کورش البانی المعالی // بأمر الله خیر الآمرینا»

غیر از ابوالفرج بن عبری و ابوریحان بیرونی، ابن خلدون هم از ضبط کورش استفاده کرده‌ و در لغت نامه دهخدا نیز «کورش» ضبط شده است.

باستانی پاریزی، عنوان کتاب «مولانا عبدالکلام آزاد» را که به ذوالقرنین اشاره دارد، «کورش کبیر،...» ترجمه کرده و در ادبیات تاجیکی هم، یرای مثال در کتاب کورش کبیر اثر «برات عبدالرحمن»، کورش (و نه کوروش) نوشته شده است.

...

درآوانگاری هم، «کورش» معادل فارسیِ Kuroš است و «کوروش» معادل Kuruš

در فارسی اسم «کورس» کم نیست، اما کوروس نداریم.

.....................................

نام کوروش در زبان‌های باستانی

پارسی باستان، «کورو» [kʰuːruʃ] / «کوروس» Kūruš
در کتیبه‌های عیلامی، «کوراش» Ku-rash
درکتیبه‌های اکدی (بابلی نو)، «کورِش» Ku-ra-ash
در زبان یونان باستان، Κῦρος

در تورات / زبان عبری، «کورُش» و «کورِش» Koresh

در زبان لاتین، سیروس Cyrus

با سنجش نام پادشاه هخامنشی در زبان های باستانی (بویژه یونانی) می‌توانیم تلفظ دقیق نام پادشاه هخامنشی را که از نظر من کورش است و نه کوروش، دریابیم.

.....................................

پانویس

سنگنبشته‌ کاخ پاسارگاد (مرد بالدار)

در گذشته در بالای سنگنبشته مرد بالدار یکی از نسخه‌های کتیبه منسوب به کورش (من کورش، شاه هخامنشی) وجود داشته که در فاصله بین سال‌های ۱۲۴۰ تا ۱۲۵۳ هجری شمسی ناپدید شده است.

گاهی این نگاره را به دلیل وجود آن کتیبه و نیز اینکه در پاسارگاد واقع است، نگاره‌ ای از کورش قلمداد می‌کنند که جای تردید دارد چون در سنت‌های هنری ایران و عموماً شرق باستان، بال اختصاص به شخصیت‌های مینوی و ایزدان داشته و آن را برای شخّصیت‌های زمینی ترسیم نمی‌کرده‌اند.

.....................................

کورش=‌ کی‌رش، کی ارش

«واو» در برخی از گویش‌های مناطق و نواحی ایران (در لهجه‌های جنوبی و شهرهای باستانی مثل گلپایگان و همدان و...) گاهی به یاء دگرگون می‌شود، چنانکه خون را «خین» و دور را دیر گویند، و به همین دلیل کوروش نیز در نوشته های کهن (کی‌رش، کی ارش) نگاشته شده است.

...

هم اکنون نیز، اسم کی‌رش کم و بیش شنیده می‌شود که احتمالاً از کورش گرفته شده است. سرمربّی تیم ملی فوتبال ایران به «کی‌رش» شهره است. کارلوس کی‌رش

.....................................

منابع

•        Ghirshman, R. (1965), "A propos de l'ecriture cuneiforme vieux-perse", JNES 24 (3): 244–250, doi:10.1086/371818

•        Tavernier, Jan (2007), Iranica in the Achaemenid Period (ca. 550-330 B.C.): Linguistic Study of Old Iranian Proper Names and Loanwords, Attested in Non-Iranian Texts, Peeters Publishers,, ISBN 90-429-1833-0

•        Schmitt, Rüdiger. “CYRUS i. The Name”. In Encyclopædia Iranica. vol. 4. New York Bibliotheca Persica Press, 1993. 515-516. Retrieved ۲۰۱۲-۰۶-۳۰.

یزدان صفایی، کورش یا کوروش؟

کتیبه داریوش در بیستون، مجلّه صدای شرف، ۱۹۸۲، شماره ۷

الماسی، زهرا، ریشه شناسی واژه کورش

رضائی باغ‌بیدی، حسن، ۱۳۹۰. مقاله‌ی «درباره‌ی نام کورش»

پیرنیا، حسن، تاریخ ایران باستان

پاکتچی، احمد، مقاله‌ی آشنایی با شخصیت کورش در منابع اسلامی

فرهنگنامه ایران باستان

کورش در لغت نامه دهخدا

..................................

بخشی از این مقاله را که به «ریخت میخی نام کورش» می‌پردازد تنوانستم در سایت ثبت کنم چون خطوط میخی محو می شد.

متن کامل مقاله در آدرس زیر است:

کورش و سنگ‌نگاره مرد بالدار پاسارگاد

//www.didgah.net/maghalehMatnKamel.php?id=27146

***

همنشین بهار

hamneshine_bahar@yahoo.com