msabaye

بیستم اردیبهشت ماه سال روز تولد ذبیح الله صفا پژوهشگر و مورخ ادبی برجسته ایرانی است. از صفا نزدیک به پنجاه اثر به فارسی و فرانسه از جمله "تاریخ ادبیات در ایران"، "حماسه سرایی در ایران"، "اسرارالتوحید"، "دیوان جَبَلی"، "داراب نامه بیغمی" و "داراب نامه طرطوسی" و "ورقه و گلشاه" در زمینه های تصحیح و پژوهش در فرهنگ و ادب ایران پیش و پس از اسلام به جای مانده که برخی از آنان به زبان های دیگر نیز ترجمه شده.

ذبیح الله صفا در سال 1290 خورشیدی در شهمیرزاد به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی را در بابل و آموزش متوسطه را در سال 1312 در تهران به پایان رساند. در سال 1315 در دو رشته فلسفه و ادبیات از دانشسرای عالی و دانشکده ادبیات دانشگاه تهران لیسانس گرفت و به عنوان دبیر ادبیات فارسی در دبیرستان های تهران مشغول به کار شد. پس از دریافت درجه دکتری در زبان و ادبیات فارسی در سال 1321 به سمت دانشیار منصوب شد. صفا پس از محمد معین، دومین دکتر ادبیات در تهران بود. در سال 1327 رسما به عنوان استاد شناخته شد و بعدها به بالاترین پایه استادی در دانشگاه و سپس رتبه استادی ممتاز دانشگاه تهران رسید.

صفا از پاییز سال 1312 نویسنده و مترجم ادبی مجله مهر بود و سال ها در سمت هایی چون سردبیری در کنار درس و بحث دانشگاهی به کار مطبوعاتی پرداخت. وی در سال 1320 مجله سخن را تاسیس کرد و سال بعد امتیاز سخن را به پرویز ناتل خانلری واگذار کرد. او از دوران جوانی شعر نیز می گفت و اولین شعر خود را زمانی که دانش آموز کلاس دوم دبیرستان بود، به روزنامه سپرد و از همان زمان اشعار او در مطبوعات چاپ می شد. در سال 1355 نیز مجموعه شعر خود را منتشر کرد.

آثار صفا را می توان به ترجمه متون ادبی و تاریخی، پژوهش در فرهنگ و ادب ایران پیش و پس از اسلام و تصحیح و شرح متون فارسی تقسیم کرد.

مهمترین اثر او مجموعه "تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان فارسی"، جامع ترین و کامل ترین تاریخ ادب فارسی سرزمین های تمدن ایرانی است، اولین بار در سال 1332 منتشر شد و پس از آن در نیم قرن اخیر پیاپی تجدید چاپ شد. این مجموعه حاصل پنجاه سال تحقیقات صفا است که در پنج جلد و هشت کتاب در نزدیک به 6000 صفحه با بهره گیری از منابع گوناگون و نسخه های خطی کتاب خانه های مختلف جهان منتشر شد. زمانی که صفا به نگارش این اثر پرداخت، بیشتر کتاب های تاریخ ادبیات ایران را شرق شناسان تدوین و تالیف کرده بودند و محتوای تذکره ها نیز از طرفی محدود و از طرفی دیگر فاقد دقت علمی و تاریخی و جنبه انتقادی بود. صفا همان اندازه که ادب و فرهنگ ایران و فارسی را می شناخت، نسبت به لحظه ها و دقایق تاریخی ایران هم آگاه بود و اثر او در تاریخ ادبیات از جامع نگری سنجیده ای برخوردار است. در آغاز هر دوره تاریخی – ادبی، صفا به ترسیم دورنمای اوضاع و احوال آن دوره و تاثیر عوامل مختلف اجتماعی، سیاسی و دینی می پردازد و پس از این که خواننده را با موقعیت زمانی مورد نظر آشنا کرد، ادبیات آن دوره را بررسی می کند و سپس شاعران و نویسندگان را معرفی و نمونه ای از آثارشان را ذکر می کند. شیوه بررسی آثار ادبی و زندگی بزرگان ادب و فرهنگ ایران در تاریخ ادبیات او، شیوه ای تاریخی است. این اثر ماخذ اصلی دانشجویان زبان و ادب فارسی است.

"حماسه سرایی در ایران" کتابی است که صفا بر اساس رساله دکترای خود نوشت و پس از بیش از نیم قرن که از انتشار آن می گذرد، هنوز ماخذی معتبر و با ارزش در شاهنامه شناسی و اسطوره پژوهی است. در این کتاب، نویسنده به بررسی تاریخ حماسه در ایران از قدیم ترین عهد تاریخی تا قرن چهاردهم هجری و تحقیق در کیفیت تکوین و تدوین روایات ملی و نظم آن ها و بحث در بنیاد داستان های ملی و معرفی منظومه های حماسی و انواع آن می پردازد.

در کتاب "تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی" صفا به بررسی تاریخ علوم عقلی تا اواسط قرن پنجم می پردازد. این کتاب یکی از بهترین مراجعی است که سرچشمه ها و سرآغاز معارضه ی فلسفه و دین و ناسازگاری اندیشه فلسفی و اندیشه و اعتقادات دینی را روشن می کند. نکته در خور توجه این است که صفا این کتاب را در بیست سالگی نوشت.

در سال های 1330، سازمان فرهنگی و علمی و تربیتی ملل متحد، یونسکو، بر آن شد که در جهت شناسایی فرهنگ ملتها به یکدیگر، کتابی که عمیقا نمایشگر زندگی معنوی و ذوقی ایرانیان در طی تاریخ باشد، به زبان فارسی نشر و سپس به زبان های دیگر ترجمه شود. برای این کار سازمان یونسکو از ذبیح الله صفا خواست تا آثاری برگزیده از شعر پارسی را برای نشر در مجموعه ای انتخاب کند. صفا پس از چند سال تلاش دورنمایی از سرگذشت شعر در ایران را در کتاب "گنج سخن" عرضه کرد که در سال 1339 منتشر شد. در این کتاب صفا در آغاز به شعر پارسی قبل از اسلام می پردازد و پس از تجزیه و تحلیل تاریخی شعر ایرانی، مطالعه شعر در پهنه جغرافیایی ایران، انواع شعر و نقد تعاریف گوناگون آن را دنبال می کند.

گام بزرگ صفا در ثبت و ضبط مستند و انتقادی تاریخ ادبی ایران است. بدین ترتیب، صفا ایران دیروز را با ایران امروز پیوند زد و در زمره کسانی بود که میراث عظیم فرهنگ ایرانی را زنده کرد. همچنین در زمانی که ایران در اشغال روس و انگلیس بود، صفا با طرح مطالب سیاسی و اجتماعی و مقالات انتقادی در مجلات گوناگون به دفاع از استقلال و آزادی و منافع ملی ایران پرداخت.

ذبیح الله صفا در اردیبهشت ماه 1378 در آلمان چشم از جهان فرو بست. یادش گرامی باد.

منابع
1. ذوالفقاری، حسن (1379). "دکتر ذبیح الله صفا"، آموزش زبان و ادب فارسی، شماره 55،
2. عابدی، کامیار (1376). "بدرود با پژوهنده ای استاد"، جهان کتاب، س چهارم، ش نهم و دهم، ص 27-26.
3. ترابی، سید محمد (). "با شاخه گل شعر، در گلستان عمر شاعر"، چیستا،
4. "سالشمار استاد ذبیح الله صفا"، مجله ایران شناسی، سال سوم
5. مسکوب، شاهرخ (). "استاد ذبیح الله صفا"، ایران نامه، سال هفدهم،
6. فرزانه پور، غلامرضا (). "چند کتاب از دکتر صفا"، مجله یغما،